Ljubuša planina

Jovo Popović “Ljetni stanovi na planinama Raduši i Ljubuši, 1937. godine.

Ova planina pripada najvećim dijelom svoje površine tomislavgradskom srezu. Sjeverne kose njezine prelaze u bugojanski srez. Ona zahvata istočnu i jugoistočnu stranu toga sreza. Prema jugu seže preko svojih visokih polja do Vran planine. Prema istoku i sjeveroistoku veže se sa Radušom planinom a prema zapadu i sjeverozapadu sa Duvanjskim Poljem. Ljubuša je potpuno gola, bez ikakve šume. Ne samo da nema visoke šume, nego nema ni niske šume, pa ni klekovine, ni smreke, ni pucarike. Po stranama koje su okrenute prema Trebiševu, kao i prema Duvanjskom polju, prevladava goli krš sa mnogim manjim i plitkim vrtačama. Međutim, po unutrašnjem dijelu planine nalaze se prostrane ravne površine sa dosta bujnim porastom trave. Posmatrana s istoka, od strane Raduše, ili s juga, od planine Vrana, sva ova planina ima jednoliku površinu bez oštrih grebena i istaknutih visova. Samo je na široko razvučena sa dosta blagim kosama prema visokim poljima: Duvanjskom polju, Trebiševu, Slanom Docu, Podiću i Rudopolju. I od jugoistoka i od jugozapada Ljubuša se postepeno izdiže prema sjeveru. Blizu granice bugojanskog sreza dostiže najvišu kotu od 1797 m sa svojim Crnim Vrhom. Strane Ljubuše koje se spuštaju prema Duvanjskom polju i prema Kopčevini (Trebiševo i Rudopolje) posute su mnogobrojnim vrtačama, ali te vrtače nisu ni tako česte ni duboke kao što su vrtače po položajima Mrkodolu i Dašniku Raduše planine. Unutrašnji dio planine sastoji se iz veoma prostranih uvala koje počinju od 1400 m, pa se dižu sve do 1600 m. Takve prostrane uvale su: Poljica, Bunari, Zlopolje i Žitnići. Svakako je najveća od njih uvala između Velikog Oprava, Lisca i Velikog Crnog Vrha; to je Zlopolje. U tim velikim uvalama nalaze se bezbrojni manji i veći doci, a mjestimično se nalaze prostrane i duboke vrtače, koje se po svojoj formi razlikuju od vrtača po drugim planinama. Promatrajući na raznim planinama izgradnju vrtača, ja bi skoro mogao da zaključim, da svaka planina ima svoj naročit oblik vrtača. Na primjer planina Bjelašnica ima veoma prostrane, upravo ogromne vrtače, koje predstavljaju duboko utonuo teren između najviših grebena. Takve vrtače nalaze se između dva paralelna grebena planine Bjelašnice: sa sjeverne strane glavnog i najvišeg grebena, a sa južne strane grebena Krvavca. Sredinom između ta dva grebena ima nekoliko veoma prostranih, upravo ogromnih vrtača. Nijedna druga planina niti ima tako dubokih niti tako razvedenih vrtača. Sasvim protivno od tih vrtača po Bjelašnici nalaze se po Vran planini također veoma široke, ali plitke vrtače. One su po obliku slične velikim i razvedenim kotlovima. Po Maloj Čvrsnici vrtače su vrlo česte, ali po opsegu male i vrlo duboke. Dok Velika Čvrsnica uopće nema pravih vrtača, nego veoma prostrane i široke uvale, koje su planinari nazvali Razvale. Tih razvala ima i sa sjeverne i sa južne strane njenog glavnog grebena, ispod Jelinjaka, Gavranića i Pešti Brda.

Po planini Ljubuši ima dosta zirata. Hercegovci su prihvatili u svoje ograde velik dio površine ove planine. Gdje god ima kakav dolac oni ga zasijavaju žitima ili krumpirom. Ako ne može uspijevati usjev, ostavljaju te ograđene površine za kosanice. Sve te površine uzurpirane su, tj. bespravno prisvojene. Zbog tih uzurpacija obrađivači se neprestano pregone i sude sa državnim organima, koji čuvaju šumu. Ono površine što je izvan tih ograda služi za opće ispaše. Pašnjaci nisu najbolji. A kada se uzme u obzir da je znatan dio planine prihvaćen u zirate, onda je razumljivo da ispaše ne mogu da podmire ishranu velikog broja stoke koja izlazi na ovu planinu. Po podacima dobivenim od tomislavgradskog sreza, na Ljubuši bude preko ljeta 20.000 brava i oko 500 konja i goveda.

Od samoniklog bilja naročito mi je pao u oči po ziratnim položajima veoma rasprostranjen korov ramina (Senecio), zatim kukurijek, lanolist i kunića (hajdučka trava). Pitomih i dobrih trava kao što su: djetelina, zvjezdan, bukvica, sindžirić (Taraxacum) ima samo mjestimično, po položajima koji se nalaze u dubokim uvalama. Po mjestima koja su ranije zasijavana žitima pa su ostavljena pod travom veoma je proširena pirika (Triticum repens). U ovoj godini na cijeloj Ljubuši nije bilo kiše kroz cijeli juni nego je počela da pada tek u julu. Stoga su im pašnjaci i kosanice dosta slabi. Međutim žita, krumpir, kupus veoma su dobri. Po stranama Ljubuše nema žive vode. Idući od položaja Bunara prema sjeverozapadu uz kose, koje su otprilike 1500 m nad morem, nalazi se nekoliko živih izvora koje Hercegovci, nastanjeni na ovoj planini, zovu Bunarima. Tim nazivom ih nazivaju stoga što su ti izvori utonuli po 1 do 1,2 m u zemlju, i do njih se silazi napravljenim kamenim stepenicama. Nešto sjevernije, na položajima zvanim Pole, nalaze se dva mala živa vrela: Velika i Mala Kapavica. I u toku ljeta ima na tim izvorima vode, ali u vrlo tankom mlazu. Pole, odnosno izvori Kapavice, nalaze se na nadmorskoj visini 1510 m. Oko tih Kapavica nalaze se veoma duboke i široke vrtače. Idući od Kapavica u pravcu sjeverozapadnom nalazimo još jednu živu vodu Pišteta. To je sva živa voda u sredini Ljubuše. Ali ona ni izdaleka ne može podmiriti potrebu napoja za svu stoku. Za to su lokve, kojih ima priličan broj. Na putu prema Crnom Vrhu (najvišem vrhu) nalaze se tri najveće lokve na Ljubuši planini. One su u razmaku jedna od druge po nekoliko minuta. Najdonja lokva je najveća, srednja je najmanja a najgornja, idući prema Crnom Vrhu, je najdublja. U austrijskoj specijalnoj karti označeni su položaji, gdje se nalaze tri lokve, imenom Trolokva. Hercegovci zovu te lokve Selakuše. Idući od Zlopolja prema Crnom Vrhu teren se postepeno uzdiže i prolazi kroz ograde u kojima se nalaze zirati nastanjenih Hercegovaca. Neki od tih ograđenih položaja označavaju se već imenom uzurpatora. Na primjer stan Marijana Revenića, Marića Gradina, Pod Marića Gradinom itd. Za 1 sat hoda moguće je uspeti se od Zlopolja na Crni Vrh. Sa ovog najvišeg vrha vidici su na sve strane dosta daleki i široki. Prema sjeveru vide se dijelovi Vukovskog polja sa selima Gornjim i Donjim Vukovskim. Zatim se vide ispod Vukovskog polja velika sela Zvirnjača i Ravno koja pripadaju bugojanskom srezu. Prema istoku vide se zapadne i jugozapadne strane Raduše planine. Ispod tih strana jasno se razabiru sjeveroistočna naselja po ramskoj dolini. U pravcu sjeveroistočnom vidi se Vranića planina. Daleko prema istoku odnosno jugoistoku ocrtavaju se glavne linije Bitovnje, Lisinja i Bjelašnice. Od bližih jugoistočnih planina najbolje se vidi Vran. Vidik na Vran planinu odavde je izvanredno lijep jer se vide veoma razvedene i šumovite kose okrenute sjeverozapadu. Ispod Vran planine pogled obuhvata sva visoka polja: Trebiševo, Rudopolje, Proslapsku planinu, Dašnik i Kozo.

Posmatrajući sa ovog vrha te položaje, oni izgledaju kao da su sastavljeni od samih vrtača. Preko kosa Malog Vrana vide se najviši grebeni Čvrsnice Jelinjak i Gavranić, a od Muharnice Vel. Vilinac. Prema zapadu i sjeverozapadu pogled pada u Duvanjsko Polje, u vrh koga se vidi Tomislavgrad. Nešto zapadnije od Tomislavgrada prostire se Tušnica planina. Ravno prema jugu i paralelno sa Malim Vranom u dnu Duvanjskog polja izdiže se Lib planina. Najviši vrh Ljubuše nije grebenast nego je ravan i pločast. On je izgrađen stepenasto. Ima dvije stepenaste zaravni rastavljene jedna od druge vertikalno po 7 m. Od jugozapada ploče su ravno zatesane i uglađene, jer su s te strane izložene jakim vjetrovima zapada i jugozapada. Od najviše kote u pravcu istoka i sjeveroistoka strane se spuštaju također stepenasto. Tih stepenica počevši odozgor sve do Revenića ograda ima 10 sa vertikalnom razlikom od po 10 metara.

Slijedi: Stanovi na Ljubuši